لغزشگاههاى اندیشه از نظر قرآن

1. تکیه بر ظن و گمان بجاى علم و یقین

قرآن مى‏گوید: «اکثر مردم چنین‏اند که اگر بخواهى پیرو آنها باشى تو را از راه حق گمراه مى‏کنند، براى اینکه تکیه‏شان بر ظن و گمان است(نه بر یقین)و تنها با حدس و تخمین کار مى‏کنند.» (1) 

یکى دیگر از موجبات لغزش اندیشه، گرایش به شخصیتهاست. شخصیتهاى بزرگ تاریخى یا معاصر از نظر عظمتى که در نفوس دارند بر روى فکر و اندیشه و تصمیم و اراده دیگران اثر مى‏گذارند و در حقیقت، هم فکر و هم اراده دیگران را تسخیر مى‏کنند.دیگران آنچنان مى‏اندیشند که آنها مى‏اندیشند و آنچنان تصمیم مى‏گیرند که آنها مى‏گیرند، دیگران در مقابل آنها استقلال فکر و اراده خود را از دست مى‏دهند.

قرآن کریم در آیات زیادى به شدت با پیروى از ظن و گمان مخالفت مى‏کند و مى‏گوید: مادامى که به چیزى علم و یقین حاصل نکرده‏اى آن را دنبال مکن.امروز از نظر فلسفى مسلم شده است که یکى از عوامل عمده خطاها و اشتباهات همین بوده است. «دکارت‏» هزار سال پس از قرآن اولین اصل منطقى خویش را این قرار داد و گفت: «هیچ چیز را حقیقت ندانم مگر اینکه بر من بدیهى باشد و در تصدیقات خود از شتابزدگى و سبق ذهن و تمایل بپرهیزم، و نپذیرم مگر آن را که چنان روشن و متمایز باشد که هیچ گونه شک و شبهه در آن نماند.» (3)

2-میلها و هواهاى نفسانى 

انسان اگر بخواهد صحیح قضاوت کند باید در مورد مطلبى که مى‏اندیشد کاملا بى‏طرفى خود را حفظ کند، یعنى کوشش کند که حقیقت‏خواه باشد و خویشتن را تسلیم دلیلها و مدارک نماید.درست مانند یک قاضى که روى پرونده‏اى مطالعه مى‏کند، باید نسبت به طرفین دعوا بى‏طرف باشد.قاضى اگر تمایل شخصى به یک طرف داشته باشد به طور ناخود آگاه دلایلى که براى آن طرف است نظرش را بیشتر جلب مى‏کند و دلایلى که له طرف دیگر و علیه این طرف است‏خود به خود از نظرش کنار مى‏رود و همین موجب اشتباه قاضى مى‏گردد. 

انسان در تفکرات خود اگر بى‏طرفى خود را نسبت به نفى یا اثبات مطلبى حفظ نکند و میل نفسانى‏اش به یک طرف باشد، خواه‏ناخواه و بدون آنکه خودش متوجه شود عقربه فکرش به جانب میل و خواهش نفسانى‏اش متمایل مى‏شود.این است که قرآن هواى نفس را نیز مانند تکیه بر ظن و گمان یکى از عوامل لغزش مى‏شمارد. در سوره النجم مى‏فرماید: 

ان یتبعون الا الظن و ما تهوى الانفس (4). 

پیروى نمى‏کنند مگر از گمان و از آنچه نفسها خواهش مى‏کنند.

3-شتابزدگى 

هر قضاوت و اظهار نظرى مقدارى معین مدارک لازم دارد و تا مدارک به قدر کافى در یک مساله جمع نشود هر گونه اظهار نظر، شتابزدگى و موجب لغزش اندیشه است. 

قرآن کریم مکرر به اندک بودن سرمایه علمى بشر و کافى نبودنش براى برخى قضاوتهاى بزرگ اشاره مى‏کند و اظهار جزم را دور از احتیاط تلقى مى‏نماید.مثلا مى‏فرماید: و ما اوتیتم من العلم الا قلیلا (5) . 

آن مقدار علم و اطلاعى که به شما رسیده اندک است و براى قضاوت کافى نیست. 

امام صادق علیه السلام فرمود: خداوند در قرآن بندگان خویش را با دو آیه اختصاص داد و تادیب فرمود: یکى اینکه تا به چیزى علم پیدا نکرده‏اند تصدیق نکنند (شتابزدگى در تصدیق)و دیگر اینکه تا به چیزى علم پیدا نکرده‏اند، تا به مرحله علم و یقین نرسیده‏اند، رد و نفى نکنند(شتابزدگى در انکار).خداوند در یک آیه فرمود: الم یؤخذ علیهم میثاق الکتاب ان لا یقولوا على الله الا الحق (6) . 

قرآن کریم در آیات زیادى به شدت با پیروى از ظن و گمان مخالفت مى‏کند و مى‏گوید: مادامى که به چیزى علم و یقین حاصل نکرده‏اى آن را دنبال مکن (2) . 

امروز از نظر فلسفى مسلم شده است که یکى از عوامل عمده خطاها و اشتباهات همین بوده است

آیا از آنها در کتاب(کتاب فطرت یا کتابهاى آسمانى)پیمان گرفته نشده که جز آنچه حق است(حق بودنش محرز است)به خداوند نسبت ندهند؟ در آیه دیگر فرمود: 

بل کذبوا بما لم یحیطوا بعلمه (7) . 

انکار کردند و تکذیب کردند چیزى را که به علم آن احاطه نداشتند (نمى‏شناختند).

قرآن کریم در آیات زیادى به شدت با پیروى از ظن و گمان مخالفت مى‏کند و مى‏گوید: مادامى که به چیزى علم و یقین حاصل نکرده‏اى آن را دنبال مکن.امروز از نظر فلسفى مسلم شده است که یکى از عوامل عمده خطاها و اشتباهات همین بوده است.

4-سنت‏گرایى و گذشته‏نگرى 

انسان به حکم طبع اولى خود هنگامى که مى‏بیند یک فکر و عقیده خاص مورد قبول نسلهاى گذشته بوده است‏خود به خود بدون آنکه مجالى به اندیشه خود بدهد آن را مى‏پذیرد.قرآن یاد آورى مى‏کند که پذیرفته‏ها و باورهاى گذشتگان را مادام که با معیار عقل نسنجیده‏اید نپذیرید، در مقابل باورهاى گذشتگان استقلال فکرى داشته باشید.در سوره بقره آیه 170 مى‏گوید: و اذا قیل لهم اتبعوا ما انزل الله قالوا بل نتبع ما الفینا علیه آبائنا او لو کان آباؤهم لا یعقلون شیئا و لا یهتدون. 

اگر به آنها گفته شود که از آنچه خدا به وسیله وحى فرود آورده پیروى کنید، مى‏گویند: خیر، ما همان روشها و سنتها را پیروى مى‏کنیم که پدران گذشته خود را بر آن یافته‏ایم.آیا اگر پدرانشان هیچ چیزى را فهم نمى‏کرده‏اند و راهى را نمى‏یافته‏اند باز هم از آنها پیروى مى‏کنند؟!

5-شخصیت گرایى 

یکى دیگر از موجبات لغزش اندیشه، گرایش به شخصیتهاست.شخصیتهاى بزرگ تاریخى یا معاصر از نظر عظمتى که در نفوس دارند بر روى فکر و اندیشه و تصمیم و اراده دیگران اثر مى‏گذارند و در حقیقت، هم فکر و هم اراده دیگران را تسخیر مى‏کنند.دیگران آنچنان مى‏اندیشند که آنها مى‏اندیشند و آنچنان تصمیم مى‏گیرند که آنها مى‏گیرند، دیگران در مقابل آنها استقلال فکر و اراده خود را از دست مى‏دهند. 

قرآن کریم ما را دعوت به استقلال فکرى مى‏کند و پیرویهاى کورکورانه از اکابر و شخصیتها را موجب شقاوت ابدى مى‏داند، لهذا از زبان مردمى که از این راه گمراه مى‏شوند نقل مى‏کند که در قیامت مى‏گویند: ربنا انا اطعنا سادتنا و کبرائنا فاضلونا السبیلا (8) پروردگارا!ما بزرگان و اکابر خویش را پیروى و اطاعت کردیم و در نتیجه ما را گمراه ساختند. 

___________

1.و ان تطع اکثر من فى الارض یضلوک عن سبیل الله ان یتبعون الا الظن.(انعام/116). 

2.و لا تقف ما لیس لک به علم.(اسراء/36).

3. سیر حکمت در اروپا، جلد اول. 

4.نجم/23.

5.اسراء/85.

6.اعراف/169. 

7.یونس/39. 2.تفسیر المیزان[عربى]: ج 6/ص 319، ذیل آیه 169 سوره اعراف. 

8.احزاب/67.

استاد مطهری، مجموعه آثار، جلد دوم، صفحه 64