قرآن و درمان بیماری های جسمی

« ای افرادی که ایمان آورده‌اید روزه بر شما نوشته شده همان‌گونه که بر کسانی که قبل از شما بودند، نوشته شد تا پرهیزکار شوید. چند روز معدودی را باید روزه بدارید و هر کس از شما بیمار و یا مسافر باشد، تعدادی از روزهای دیگر را روزه بدارد و بر کسانی که روزه برای آنها طاقت‌فرساست، همچون بیماران مزمن و پیرمردان و پیرزنان لازم است و روزه داشتن برای شما بهتر است اگر بدانید. (روزه در چند روز معدود ماه رمضان است) ماهی که قرآن برای راهنمایی مردم و نشانه‌های هدایت و فرق میان حق و باطل در آن نازل شده است. پس آن کس از شما که در ماه رمضان در حضر باشد ( در سفر نباشد) روزه بدارد و آن کس که بیمار یا در سفر است، روزهای دیگری را به جای آن ‌روزه بگیرد . خداوند راحتی شما را می‌خواهد نه زحمت شما را . »

 

نکات تفسیری:

قرآن کریم در این آیات به چند نکته اساسی توجه می‌دهد:‌

1ـ روزه بر اقوام قبل از ما (مسلمانان نیز واجب بوده است و یک دستور بدون سابقه‌ای نیست.

2ـ هدف قانونگذار از روزه، تقوا (حفظ جسم و روح از ضرر) است.

3ـ مدت و زمان روزه (ماه رمضان ) مشخص شده است.

4ـ کسانی که عذری دارند (مثل بیماران ـ مسافران ....) باید قضای روزه را بعداً بجا آورند.

5ـ کسانی که طاقت روزه ندارند، روزه بر آنان واجب نیست و بجای آن مقداری از مال خویش را در راه خدا بدهند.

6ـ روزه برای انسانها بهتر است اگر به اسرار آن آگاهی یابند. «خیر» بودن روزه مطلب مهمی است که قرآن کریم بدان اشاره می‌کند و بسیاری از اسرار و حکمت‌های روزه در همین نکته نهفته است.

7ـ‌خداوند قصد به زحمت‌انداختن انسانها را ندارد، بلکه می‌خواهد که انسان راحت باشد . پس در اسرار این احکام راحتی انسان نهفته است.

در مرحله سوم: روزه به عنوان کفاره‌ی برخی گناهان و اعمال قرار گرفته و واجب می‌شود مثل وجوب ده روز روزه برای کسی که در ایام حج قربانی نیابد و در دیه قتل خطایی دو ماه روزه قرار داده شده است و نیز در کفاره‌ی قسم نیز دو ماه روزه قرار داده شده است. همانگونه در کفاره ظهار نیز دو ماه روزه قرار داده شده است .

شاید قرار دادن این روزه‌ها برای سختی و زحمت آن باشد و شاید هم برای توجه بیشتر انسان به روزه و نوعی توفیق یافتن برای این عمل عبادی و بهداشتی باشد.

روزه بر اقوام قبل از ما (مسلمانان نیز واجب بوده است و یک دستور بدون سابقه‌ای نیست.

تاریخچه:‌

روزه در ادیان قبل از اسلام سابقه‌ای طولانی دارد و با شرایط ویژه‌ای و با انواع خاصی (مثل روزه سکوت) وجود داشته است. قرآن کریم به این سابقه در دو مورد اشاره می‌کند. نخست در هنگام تشریع روزه می‌فرماید:

«یا ایها الذین آمنوا کتب علیکم الصیام کما کتب علی الذین من قبلکم»

« ای افرادی که ایمان آورده‌اید روزه بر شما نوشته شده همان‌گونه که برای کسانی که قبل از شما بودند، نوشته شد.»

و در آیه دیگری به روزه حضرت مریم(س) اشاره می‌کند:

«فاماترین من البشر احدا فقولی انی نذرت للرحمن صوما فلن اکلم الیوم انسیاً»

«و هر گاه کسی از انسانها را دیدی، با اشاره بگو: من برای خداوند رحمان روزه‌ای نذر کرده‌ام.»

تذکر: روزه حضرت مریم«سکوت» بوده است و از لحن آیه برمی‌آید که روزه سکوت برای قوم او شناخته شده بوده است، اما این نوع از روزه در اسلام مشروع نیست.

کتاب مقدس نیز پیروان یهودیت و مسیحیت را به روزه‌داری فرا می‌خواند و می‌گوید:

چهل روز روزه داشتن موسی(ع) و ایلیا(ع) و عیسی مسیح(ع) به طور معجزه و خارق عادت بوده است.

قوم یهود غالباً در موقعی که فرصت یافته، می‌خواستند اظهار عجز و تواضع در حضور خدا نمایند روزه می‌داشتند تا گناهان خود را اعتراف نموده و به واسطه روزه توبه، رضای حضرت اقدس الهی را تحصیل نمایند.

مخصوصاً در مواقع مصیبت عام روزه غیر موسوم قرار می‌دادند و در این صورت اطفال شیرخواره [را از شیر ] و گاهی حیوانات را نیز از چرا منع می‌کردند.

شروع روزه و امتناع از خوراک از غروب آفتاب بود که آن شب و فردا را تا غروب بدون خوراک بسر می‌بردند.

حضرت مسیح(ع) نیز فرمود که شاگردانش بعد از فوت او روزه خواهند داشت. حواریان آن حضرت نیز در موقع لزوم (روزه را ) منظور و معمول می‌داشتند. لکن امری بر حتمیت و وجوب آن نفرمودند.

 

احکام:

در اسلام، احکام متعددی درباره روزه و شرایط و پیامدهای آن وضع شده است که در اینجا به برخی از مهمترین آنها اشاره می‌کنیم:‌

1ـ روزه بر هر شخص مسلمان مکلف در ماه رمضان واجب است.

2ـ اگر کسی عمداً روزه‌ی خود را ترک کند، علاوه بر قضای روزه، کفاره هم بر او واجب می‌شود؛ یعنی یا باید یک برده را در راه خدا آزاد کند و یا شصت روز روزه بگیرد و یا شصت فقیر را غذا دهد.

3ـ در روزهای خاص روزه‌های مستحبی وجود دارد. مثل ماه شعبان و رجب، برخی عیدها مثل عیدغدیر و ...

 

حکمت‌ها و اسرار علمی :

در مورد اسرار علمی و تأثیر روزه در پیشگیری و درمان برخی بیماریها، بسیاری از پزشکان و صاحب‌نظران، اظهار نظر کرده و کتاب‌ها در این زمنیه نوشته‌اند. در روایات اهل بیت(ع)‌نیز اشاراتی بدانها شده است. ما در اینجا به برخی از آنها اشاره می‌کنیم:

1ـ روزه در روایات : در احادیث پیامبر (ص)‌ و اهل بیت (ع) بر آثار روزه به‌ ویژه آثار معنوی آن تأکید شده است، اما ما در اینجا به یک روایت اکتفا می‌کنیم:

عن النبی (ص): «صوموا تصحوا» «روزه بگیرید تا سالم باشید».

2ـ روزه موجب تقویت اراده و قوای روحی انسان می‌شود. در این رابطه برخی از پزشکان می‌نویسند:

« از طرفی دیگر روزه می‌تواند تأثیرات نیکویی بر روح انسان نیز داشته باشد که به صورت رقت احساس و عواطف، خیرخواهی، دوری از جدل و درگیری و دشمنی با دیگران ظاهر می‌شود. روزه‌دار احساس می‌کند روحی متعالی و فکری بلند دارد.»

کسانی که عذری دارند (مثل بیماران ـ مسافران ....) باید قضای روزه را بعداً بجا آورند.

اما درباره رابطه روزه با وظایف جنسی،‌می‌توان گفت روزه باعث تقویت اراده روحی انسان می‌گردد و او را قادر می‌سازد تا با نفس خود به مجاهده برخاسته و از اعمالی که منجر به ارتکاب گناه می‌شود(مثل نگاه حرام و فکر کردن درباره رذایل و معاصی که منجر به افزایش ترشحات هورمون‌های جنسی می‌گردد) خودداری نماید. لذا روزه روش موفقی برای اجتناب از

ارتکاب گناه بوده و هست و پیامبر اکرم جوانانی را که از ازدواج سرباز می‌زدند مورد خطاب قرار داده و می‌فرمود:

«یا معشر الشباب، من استطاع منکم الباءة ،‌فلیتزوج،‌و من لم یستطع فعلیه بالصیام فانه له و جاء‌.»

« شکی نیست که انحراف جوانان در مسائل جنسی به عدم تهذیب عواطف و کنترل غرایز جنسی آنها برمی‌گردد و همین عامل نقش به سزایی را در ناتوانی آنها در رویاروئی با مسائل ملی ایفا می‌کند؛ زیرا این رویاروئی نیازمند داشتن ایمان قوی و تحمل مشکلات و از خود گذشتگی است.»

 

3ـ تأثیر مثبت روزه بر بیماری‌ها : برخی از پزشکان نوشته‌اند:‌خلاصه اینکه امروزه تأثیر مثبت روزه بر بسیاری از بیماری‌ها به اثبات رسیده است. مهمترین این بیماری‌ها عبارتند از :

* امراض دستگاه گوارش از قبیل التهاب حاد معده.

* چاقی

* تصلب شرایین، بالا رفتن فشار خون و خناق سینه.

* آسم.

* اختلالات روانی و اخلاقی.

 

4ـ تأثیر روزه در پیشگیری از بیماریها: برخی از پزشکان می‌نویسند:

« روزه برنامه‌ای است برای نظام بخشیدن به ابعاد مختلف زندگی به صورت ادواری که در آن انسان‌های مؤمن خود را ملزم می‌دانند سالی یک ماه به آن عمل کنند و این کار تأثیر عمیقی بر روح و جسم آنها بر جای می‌گذارد .

روزه یک تدبیر وقائی و یک روش درمانی برای بسیاری از حالات مرضی است و شاید دستگاه گوارش بیش از سایر اندام‌های دیگر از آن بهره‌مند شود. به همین لحاظ بحث را به اختصار درباره غریزه هضم نزد انسان آغاز می‌کنیم:

دستگاه گوارش را دهان،‌غدد بزاقی ،‌معده و غدد مترشحه آن،‌کبد و لوزالمعده و ترشحات هضمی و صفراوی آنها و امعاء و ترشحات آنها تشکیل می‌دهد . تمام این اعضا مشترکا فعالیت می‌کنند تا غذا هضم شده و آماده جذب گردد . غذای جذب شده توسط خون به کبد حمل می‌گردد تا در آنجا تصفیه شده و به طور دقیق و به حسب نیاز بدن توزیع و مازاد آن ذخیره گردد . عمل هضم در اینجا پایان نمی‌پذیرد ،‌بلکه مواد غذایی به وسیله‌ی شریان‌ها به تمام اندام‌ها و سلول‌های بدن حمل می‌گردد تا هر یک غذای مورد نیاز خود را از قبیل اسید‌های آمینه، چربی و سایر مواد از آن بردارند و به مصرف ترمیم،‌تکاثر و رشد برسانند. ضمناً مواد اضافی و زاید موجود در سلولها نیز همزمان تحویل خون می‌گردد تا آنها را از طریق کلیه‌ها، ریه‌ها و روده بزرگ دفع نماید. در کلیه این مراحل، قلب، دستگاه گردش خون،‌مغز و اعصاب نیز مشارکت دارند.

می‌بینیم که عمل غذا خوردن با بلعیدن لقمه پایان نمی‌پذیرد، بلکه این اولین مرحله کار است . با بلعیدن لقمه ،‌تمام دستگاههای بدن وارد فعالیت‌ می‌شوند تا عمل هضم و جذب به نحو مطلوب انجام پذیرد. هر چند اکثر افراد در انجام فعالیت‌های روزانه خود چه بدنی باشد و چه روحی و فکری کوتاهی می ‌کنند،‌تعداد کمی نیز با فرو دادن بی‌حساب مواد غذایی در مشغول کردن معده خود قصور می‌ورزند . لذا دستگاه گوارش را می‌توان پرکارترین دستگاه بدن نامید و همانطور که استراحت برای اعضای مختلف بدن لازم و ضروری است،‌برای دستگاه گوارش نیز امری حیاتی و واجب است و چه بهتر این استراحت از طریق پیروی از یک برنامه ثابت غذایی و در طول یک ماه باشد تا به فواید و دست‌آوردهای غیر قابل انکار و بسیاری نایل شویم از جمله:

*خلاصی بدن از چربی‌های متراکمی که در صورت افزایش تبدیل به بیماری چاقی می‌شود. گرسنگی بهترین روش درمان بیماری چاقی و آب کردن چربیهای اضافی بدن است. از طرفی انسان را از عوارض زیان‌آور جنبی داروهایی که اشتها را کم می‌کنند ، مصون می‌دارد.

* دفع فضولات و سموم متراکم در بدن

* فرصت دادن به سلول‌ها و غدد بدن برای تجدید قوا و انجام وظایف خود به نحو مطلوب و کامل .

* استراحت نسبی کلیه‌ها و دستگاه ادرار.

* کاهش رسوبات چربی در شریان‌ها و پیش‌گیری از تصلب شرایین .

* گرسنگی باعث می‌شود که پس از پایان‌ روزه بدن از خود واکنش نشان دهد.این واکنش به صورت میل به غذا و نشاط و فعالیت و تحرک است. در حالی که قبلاً خوردن غذا به صورت یک عادت خسته کننده درآمده بود.

روزه برنامه‌ای است برای نظام بخشیدن به ابعاد مختلف زندگی به صورت ادواری که در آن انسان‌های مؤمن خود را ملزم می‌دانند سالی یک ماه به آن عمل کنند و این کار تأثیر عمیقی بر روح و جسم آنها بر جای می‌گذارد.

اگر آداب روزه را همان‌طور که شارع مقدس تکلیف فرموده و رسول خدا(ص)‌برای ما سنت قرار داده، بجا آورده شود،‌می‌تواند بهترین روش درمانی با گرسنگی باشد . روشی که اروپائیان در این اواخر به اهمیت آن پی برده‌اند.

در همین رابطه یک پزشک اتریشی به نام بارسیلوس می‌گوید: « ممکن است فایده گرسنگی در معالجه، برتر از کاربرد دارو باشد.» پزشک دیگری به نام دکتر هلبا (Helba) بیماران خود را چند روز از غذا خوردن منع می‌کرد و سپس برای آنها غذاهای سبک تجویز می‌نمود.

علت کارآیی روزه در معالجه را می‌توان به دلیل روی آوردن بدن به مصرف مواد غذایی ذخیره شده در خود دانست . در صورت کاهش ورود مواد غذایی از خارج به بدن،‌رژیم غذایی شدیدی در بدن حکم‌فرما خواهد شد. سپس بدن برای زنده‌ماندن خودخوری را آغاز خواهد کرد و این کار را به ترتیب با مصرف ذخایر قندی ،‌چربی‌ها، بافت‌های پروتئینی از کار افتاده و ... شروع خواهد کرد.

ملاحظه می‌کنیم که درمان با روزه، بر از بین بردن بافت‌های مریض و از کار افتاده تکیه دارد که بعد از روزه مجدداً ترمیم خواهد شد. شاید به همین دلیل باشد که عده‌ای و از جمله دکتر « باشوتین» معتقد باشند که روزه می‌تواند جوانی را به انسان بازگرداند.

تذکر: برای اینکه از روزه بهره کامل بگیریم، لازم است آداب آن را به طور صحیح بجا آوریم از جمله تأخیر در خوردن افطار و تعجیل در خوردن سحری و عدم اسراف در خوردن غذا هم از نظر کمیت و هم از لحاظ کیفیت.

در مورد روزه و حکمت‌ها و اسرار علمی آن دکتر السید الجمیلی  و دکتر عدنان الشریف و محمد سامی محمد علی و دکتر جمال‌الدین حسین مهران و سید جواد افتخاریان نیز مطالب مشابهی گفته‌اند.

بررسی :

در اینجا تذکر چند مطلب لازم است:

1ـ لزوم روزه‌داری برای انسان یک هدیه الهی است که از طرف انبیا‌ء: به بشر ابلاغ شده است.

آثار مفید روحی و بهداشتی روزه و اسرار آن کاملاً روشن است و این یک مطلب علمی است که در ادیان الهی وجود دارد. (هر چند که مقدار و شرایط روزه‌ممکن است در ادیان دیگر متفاوت بوده و یا در غیر اسلام در طول اعصار دگرگون یا تحریف شده باشد.) با توجه به اینکه در عصار گذشته مردم اسرار علمی روزه را نمی‌دانستند و آن را اجباراً انجام می‌دادند و بشریت در عصر حاضر به فواید پزشکی روزه پی برده است، ممکن است بگوییم که حکم روزه‌داری یکی از معجزات علمی ادیان الهی است، البته این احتمال هم هست که گفته شود اصل پرهیز از غذا در بیماریها، از دیرزمان مورد توجه پزشکان بوده است و روزه‌نوعی تأیید این دستور پزشکی است، اما می‌توان به این احتمال پاسخ داد که روزه در ادیان الهی، مخصوص انسان‌های سالم است، اما پرهیز پزشکی ویژه انسان‌های بیمار است.

2ـ روزه را نمی‌توان یک معجزه علمی انحصاری قرآن محسوب کرد؛ چرا که همان‌گونه که گذشت و خود قرآن نیز بدان تصریح دارد، روزه در ادیان قبل از اسلام سابقه داشته است و یک حکم تأسیسی اسلام نیست.

3ـ روزه در اصل یک عبادت است که برای نزدیکی انسان به خدا و تعالی روحی و معنوی او قرار داده شده است پس اگر چه روزه فواید بهداشتی و درمانی دارد، ولی نباید آن را در حد یک دستور رژیم غذایی پایین آورد و از فواید عظیم معنوی آن غافل و محروم شویم.

4ـ اسرار پزشکی که در مورد روزه گفته شد جزئی از فلسفه و حکمت حکم وجوب روزه است و این مطلب ثابت نمی‌کند که علت تامه و منحصر صدور این حکم همین فواید پزشکی است، بلکه ممکن است مصالح و مفاسد دیگری نیز مورد نظر شارع بوده است.

5ـ تأثیر روزه در برخی از بیماری‌ها که نام برده شد (مثل امراض دستگاه گوارش) ممکن است در برخی موارد و با نظر پزشک معالج قابل اجرا و مفید باشد و چه بسا که طبق تشخیص پزشکان روزه برای برخی از این افراد مضر باشد که در آن صورت روزه حرام است . پس این آثار فی الجمله ( در برخی موارد ) صحیح است.

اسرار پزشکی که در مورد روزه گفته شد جزئی از فلسفه و حکمت حکم وجوب روزه است و این مطلب ثابت نمی‌کند که علت تامه و منحصر صدور این حکم همین فواید پزشکی است، بلکه ممکن است مصالح و مفاسد دیگری نیز مورد نظر شارع بوده است.

3ـ نماز :

قرآن کریم در آیات متعددی به مسلمانان دستور می‌دهد که هر روز نماز برپا دارند و مسلمانان در صبح ، ظهر، عصر، مغرب و عشاء نمازهای واجب را به جا می‌آورند که هفده رکعت است و نیز نمازهای مستحب فراوان در شریعت اسلام آمده و توصیه شده است.

نماز علاوه بر آنکه یاد خداست و ارتباط عبدبا معبود را برقرار می‌کند شامل حرکاتی مثل ایستادن، خم‌شدن(رکوع) و به خاک افتادن (سجده) می‌شود.

یکی از نویسندگان از این حرکات نماز استفاده می‌کند و نوعی اعجاز علمی برای نماز یادآور می‌شوند؛ چرا که این حرکات باعث جلوگیری از بیماری‌هایی در انسان می‌شود و در حقیقت در حکم ورزش صبحگاهی ،‌شامگاهی و نیمه‌روز است. در این مورد می‌گوید: حرکات اجباری که در نمازهای شبانه روز هست، 119 عدد است و آن حرکات از بیماریهایی نظیر « دوالی الساقین» از طریق حرکت سریعتر خون و تقویت دیواره‌های ضعیف ساق‌های پا جلوگیری می‌کند و این مطلب را از طریق رسم‌ شکل‌ها و عکس‌های متعدد اثبات می‌کند و آن را «معجزة فی الوقایة‌من مرض دوالی الساقین»می‌نامد .

برخی نویسندگان مثل محمد سامی محمد علی نیز در مورد آثار تمرینی و ورزش نماز سخن گفته‌اند و تحریک عضلات بدن،‌نشاط قلب و گردش خون، تقویت عضلات رگ‌ها و تقویت مغز را از آثار آن شمرده‌اند.

دکتر دیاب و دکتر قرقوز با ذکر آیه 2 سوره مؤمنون «الذین هم فی صلاتهم خاشعون» خشوع را وسیله‌ای برای رشد قدرت تمرکز حواس در انسان معرفی می‌کند که می‌توان از آن در تمام مراحل زندگی بهره برد.

همچنین برخی نویسندگان مثل العمید الصیدلی عمر محمود عبدالله و سعید ناصر الدهان مشابه همین مطالب را گفته‌اند.

بررسی:

در اینجا تذکر چند نکته مفید است:

1ـ‌به نظر می‌رسد که قرآن کریم با اهداف معنوی دستور به انجام نماز می‌دهد و لذا می‌فرماید:

«اقم الصلوة لذکری» « نماز را به خاطر یاد من به پا دار» و آن را مانع فحشاء و منکرات معرفی می‌کند. پس هدف اصلی این عبادات همان امور معنوی و دینی است .

البته ممکن است نماز آثار جسمانی برای انسان داشته باشد و فوایدی در سلامت جسمی داشته باشد؛ ولی این مطلب در آیات قرآن تصریح نشده و از حکمت‌ها و اهداف نماز شمرده نشده است. پس تحدی قرآن با آن صورت نمی‌گیرد.

و بر فرض اثبات این تأثیرات جسمانی،‌این مطلب اعجاز علمی قرآن نیست؛ چرا که اعجاز علمی وقتی است که مطلبی در قرآن آمده و اسرار علمی داشته که مقصود شارع بوده است ولی مردم عصر نزول از آن اطلاع نداشته باشند.

2ـ در مورد خشوع در نماز که یک حالت خوب مؤمنان است باید گفت که خشوع مقدمه نماز است و آن حالت خضوع و تذللی است که در اعضاء ظاهری انسان آشکار شود (به ویژه در چشم یعنی حالت نگاه و سخن‌گفتن ) که انسان در مقابل خدا خود را موجودی بی‌نهایت کوچک در مقابل بی‌نهایت بزرگ می‌بیند و لذا خاشع می‌شود.

اما این مطلب ربطی به تمرکز حواس ندارد، البته لازمه خشوع و حضور قلب در نماز همان تمرکز حواس هم هست؛ ولی این مطلب مقصود نماز نیست بلکه همانطور که گذشت اهدافی که قرآن برای نماز بیان کرده‌است، اهداف معنوی و دینی است. بلی ممکن است در کنار آن فواید دیگری مثل نظم ، تمرکز حواس، سلامت جسمی، بهداشت جسم و لباس و .... به دنبال نماز حاصل شود.